Info

kiedy: wydarzenia otwarcia 14-18 maja 2025, wystawy do 15 czerwca 2025
gdzie: Wrocław, Polska, kilkanaście lokalizacji
co: 21 premierowych dzieł polskich i międzynarodowych ludzi sztuki
temat: Qualia

Tematem centralnym Biennale WRO w 2025 roku są Qualia.

Szereg wydarzeń prezentujących polską i międzynarodową sztukę współczesną zorientowaną na eksperyment medialny, interakcję, badanie impulsów płynących z dzieł oraz relacji sztuki i świadomości spróbujemy ująć poprzez pryzmat pojęcia stosunkowo młodego w filozofii, mającego swe korzenie w teorii poznania.

W trakcie 21. Biennale WRO prezentowanych będzie 21 premierowych realizacji artystycznych, związanych ze sztuką mediów, wychodzących poza gatunkowe granice, dających okazję do wnikliwego czy swobodnego wejrzenia w impulsy, których doświadczamy poprzez sztukę.

Wystawy, prezentacje, wydarzenia dźwiękowe, wizualne, performatywne, warsztaty, spotkania, przy swoim wspólnotowym, włączającym charakterze, wykształconym i akcentowanym w trakcie poprzednich edycji Biennale, staną się tym razem platformą indywidualnych doświadczeń.

Sztuka bowiem jako szczególne pole ekspresji i percepcji zachowuje dla nich, jak niewiele zjawisk w podlegającym zbiorowym doświadczeniom i negocjowanym z różnych pozycji świecie, status pewnej swobody.

Pozwala nam na konfrontację ze sobą, własnym odczuciem, osobistym odbiorem i reakcją, zanim zgodnie z wiedzą, doświadczeniem, konwencjami skorygujemy ten pierwszy, unikatowy, właściwy tylko dla nas samych, odbiór.

Biennale jako platforma doświadczania, nakierowana na percepcję sztuki współczesnej z perspektywy widzowskiej, za swój wiodący temat i metodę prezentacji w nadchodzącej edycji obiera qualia.

Qualia (l. poj. quale) – odczuwalne lub zjawiskowe jakości, związane z doświadczeniami zmysłowymi, np. słyszeniem dźwięków, odczuwaniem bólu, odbieraniem barw. Qualia są własnościami doświadczeń zmysłowych. [1]

Definicja pojęcia qualia zmieniała się z czasem. Pojęcie quale jako sposobu empirycznego doświadczania teraźniejszości wprowadził w latach 20. XX w. Charles Sanders Peirce w ramach swojego systemu kategorii. [2]

Współczesna neuronauka, kognitywistyka, filozofia umysłu, analizując zagadnienia psychofizyczności (mind-body problem) i świadomości w perspektywie teoriopoznawczej, kieruje się w stronę próby konceptualnego ujęcia doświadczenia zmysłowego jako zetknięcia z zestawem danych, które interpretujemy subiektywnie.

Zespół pojedynczych danych, percypowanych zgodnie z modalnościami zmysłowymi (słuchowymi, dotykowymi, wzrokowymi, smakowymi itd.), zanim stanie się przedmiotem konceptualnej interpretacji, za semiotykiem C. S. Peircem, w tej gałęzi analizy procesów doświadczenia i świadomości przedstawiany jest jako identyczny z problemem qualiów.

Autorem, który użycie quale jako pojęcia obejmującego przedinterpretacyjne dane zewnętrznego świata rozwinął i na stałe wprowadził do filozofii umysłu był pragmatysta, Clarence Irving Lewis. W pracy Mind and the World Order (1929) definiował je w następujący sposób:

Istnieją poznawalne jakościowe cechy tego, co dane, które mogą się powtarzać w różnych doświadczeniach i dlatego są pewnym rodzajem uniwersaliów; nazywam je „qualia” […] Quale jest bezpośrednio oglądane, jest dane i nie jest przedmiotem błędu, ponieważ jest czysto subiektywne. [3]

Interesuje nas, na ile pierwotne rozumienie qualiów, w duchu Peirce’owskim, umożliwia wyodrębnienie i uchwycenie świeżego, początkowego, żywego, nowego doświadczenia chwili obecnej i odczuwanie w niej nieredukowalnej, pojedynczej świadomości. Zanim poddamy ją refleksji, podziałowi, określimy pojęciami służącymi opisowi i rozpoznaniu.

Peirce wskazuje szczególną rolę dzieła sztuki jako prefiguracji połączonych danych, kompozycji tego, co otrzymujemy za pomocą zmysłów w danym momencie, tworzących bezpośrednią jakość, która może być przedmiotem percepcji.

W opublikowanych w 1933-1935 tekstach Peirce’a możemy znaleźć następujący fragment: „Świadomość quale nie ogranicza się do prostego wrażenia. Istnieje szczególne quale odnoszące się do purpury, choćby było tylko mieszaniną czerwonego i niebieskiego. Jest oddzielne quale dla każdej kombinacji wrażeń (…) –oddzielne quale dla każdego dzieła sztuki – oddzielne dla tej chwili, jaka jest dla mnie – oddzielne dla każdego dnia i każdego tygodnia – szczególne quale dla mojej własnej świadomości. Odwołuje się do twojej introspekcji, aby potwierdzić w tym moje słowa”. [4]

Jakkolwiek są późniejsze interpretacje filozoficzne tego pojęcia, od przyznających mu podstawową wartość poznawczą po całkowite zakwestionowanie jego naukowej przydatności czy istnienia jako zjawiska, jedna kwestia wybija się w jego historii, a szczególnie w oryginalnym, początkowym ujęciu. Qualia są nieredukowalną strukturą za każdym razem odmiennego doświadczenia, wydająca się chwytać migotliwą, subiektywną, niesprowadzalną do opisu, niekiedy odrębną wobec spodziewanej – reakcję wobec dzieła artystycznego. Nie stosują się tu zagadnienia poprawności, „właściwej” interpretacji, wreszcie: odpowiedniego przygotowania, bez którego „nie rozumiemy” dzieła. Rozumiemy wewnętrznie, na swój sposób, co znosi normatywność jako kategorię ograniczającą percepcję, uprawomocnia osobiste impulsy, skojarzenia i odczucia, współdzielone w rozmaitych zakresach.

Wybrane do prezentacji na Biennale prace nie tworzą ilustracji poszczególnych jakości obecnych w dziełach. Wszak – dla każdego z odbiorców mogą być rozmaicie odebrane, a wrażenia, które kształtują – różne, również wobec zamiarów twórczych.
Właśnie ta różnorodność reakcji, nieredukowalność subiektywizmów, wolność do wsłuchania się we własny odbiór i reakcje jest tym, co świat sztuki podsuwa, umożliwia, poddaje jako impuls i dane do osobistego przeżycia.

Viola Krajewska, dyrektorka programowa Biennale

_____________________________

[1] Simon Blackburn, Oksfordzki słownik filozoficzny, Cezary Cieśliński (tłum.), Jan Woleński (red.), Warszawa: Książka i Wiedza, 2004.
[2] Adam Kłoś, Qualia z punktu widzenia Peirce’owskich kategorii, „Studia Kulturoznawcze”, 7 (1), 2015, s. 113–214.
[3] Clarence I. Lewis: Mind and the World Order. Nowy Jork 1929. Cytat i tłum. za Rafael Ferber: Podstawowe pojęcia filozoficzne cz. 2 (tłum. Leszek Kusak, Adam Węgrzecki) Wydawnictwo WAM Kraków 2008, s. 58.
[4] Collected Papers of Charles S. Pierce, t.1-6, red. Ch. Hartshorne, P. Weiss, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1931-1935; t. 6, par. 223, tłum. Adam Kłoś.
Jako studium zagadnienia warto prześledzić publikację Michaela Tyne, plato.stanford.edu/entries/qualia/, 2021 r.